Чăваш халăхĕн
аслă просветителĕ, халăх
хушшинче пĕлÿ-çыру сараканĕ -
Иван Яковлевич Яковлев
патриарх - çуралнăранпа ака
уйăхĕн 25- мĕшĕнче 175
çул çитрĕ. Вăл
патша влаçĕ вăхăтĕнче
чăваш халăхне çутта
кăларассишĕн кунне- çĕрне
пĕлмесĕр тăрăшнă. Пирĕн
аслă патриарх Хусан
вĕренÿ округĕпе чăваш
шкулĕсен инспекторĕнче тăрăшнă
чухне чăваш халăхĕ
пурăнакан вырăнсенче ,
вăл шутра Вăрнар
тăрăхĕнче те , шкулсем
уçма пулăшнă. Пĕлÿ
çурчĕсем тĕрлĕрен пулнă:
прихут шкулĕ, земство
училищи, ял училищи,
грамота шкулĕ.
Иван Яковлевич
чăваш халăхне пехиллесе
хăварнă тарăн шухăшлă
Халала вуламан
чăвашсем çук пулĕ.
Халалта пулас ăрусене
пехиллесе хăварнă сăваплă
сăмахсем çырăннă. Вĕсем
тăван халăхăн ĕмĕрхи
хаклăхĕсене упрама вĕрентеççĕ.
Унта аслă патриархăмăр вĕренсе
телей тупнă чăвашсене чĕнсе
каланă: « Сирĕн пайсăр тăрса
юлнă мĕскĕн чăваш
халăхне пулăшса пурăнмалла,
вĕсене вĕрентсе çутăлтарас
ĕç пуринчен ытла
сирĕн çинче пулмалла.
Сирĕн чăваш халăхне
çутă пурнăç патнелле
туртмалла»,- тесе вĕрентнĕ.
Чăваш халăхне
çутта кăлараканĕ Иван
Яковлев çуралнăранпа 175
çул çитнине халалласа
Шупашкарта тĕрлĕ мероприятисем иртрĕç.
Тĕслĕхрен, Шупашкарти халăхсен
туслăхĕн çуртĕнче аслă
патриархăмăра халалласа «Иван
Яковлев- çамрăксен чĕринче»
регионсем шайĕнчи форум
иртрĕ. Унта ятлă- сумлă
хăнасем хутшăнчĕç.
Чăвашсен наци
чĕлхине, культурине аталантарас ыйтупа
Чăваш ен Пуçлăхĕ
Олег Николаев та питĕ интересленет. Вăл
наци чĕлхине çăласси
тата ăна аталант арасси - кашни
чăвашăн тивĕçĕ, тесе
шутлать. « Чăваш
ятне илнĕ çыннăн
ăна май килнĕ
таран упраса хăварма
тăрăшмалла. Чăваш чунĕллĕ,
чăваш юнĕ чупакан
çынсем чăвашах юлар!
Хамăр халăх пуянлăхне
пĕрле упрар!» - тесе
чĕнет Олег Николаев.
Чăваш халăхĕн
историне тĕпчесси тата
чăвашсен наци чĕлхине
аталантарас ыйтупа шкулсенче
уйрăмах учительсем
тăрăшса ĕçлеççĕ. Чăваш
чĕлхине тимлесе тĕпчени
чăваш халăхĕн историне
ăнланма пулăшать. Вырăссен
паллă ăсчахĕ Н.Я.Марр
академик шучĕпе чăваш
чĕлхи - тĕнчери чи
ватă чĕлхесенчен пĕри.
Ун шучĕпе сĕм авалхи
чăвашсем этемлĕх историйĕнче
чи малтан пирĕн
эрăчченхи 111 пин
çуллăхра Малти Азире
палăрнă. Вĕсем авалхи
Шумер çĕршывне те
кĕнĕ тесе шутлать
Н.Я.Марр академик. Вăл
вăхăтра пирĕн несĕлсем
авалхи еги пет халăххипе
те çыхăнусем тытнă
тесе палăртать академик.
Франци ăсчахĕ Шампольон
палăртнă тăрăх, египет
тата чăваш чĕлхинче
пĕр пек правило
пур- вăл япала
ячĕсен нумайлă хисепне
кăтартакан «сем» аффикс :
тĕслĕхрен- ача (ачасем),
тетте ( теттесем).
Малти
Азире пурăннă вăхăтрах
пирĕн несĕлсем еврейсемпе те
çыхăну тытнă. Чăваш
чĕлхине еврейсен сăмаххисем
те кĕнĕ - тĕслĕхрен: шăматкун,
турă, ташă, салам тата
ытти сăмахсем те.
Чăваш халăхĕн
историне тĕпчес ыйтупа
чăваш ăсчахĕсенчен Василий
Филиппович Каховский профессор
нумай ĕçленĕ. Вăл
çырнă тăрăх, сĕм
авалхи чăвашсем тĕрлĕ
вырăнсенче пурăннă тата куçса çÿренĕ.
Малти Азирен
пирĕн несĕлсен тĕрлĕрен
тăшмансем тапăннă пирки
хĕвел-тухăç еннелле куçмалла
тивнĕ. Çĕнĕ вырăнсенче вĕсем
перси тата инди
халăххисемпе çыхăнусем тытнă.
Вара чăваш чĕлхи çĕнĕ
сăмахсемпе пуянланнă. Тĕслĕхрен: чăваш
чĕлхине çакăн пек
перси (иран) сăмаххисем кĕнĕ : эрне, ĕмĕт,
ÿнер, кÿкĕрт, намăс, пахча, пурçăн, сурпан,
тăшман, хуçа, чÿрече тата
ытти сăмахсем те.
Инди çĕршывĕнчен чăваш
чĕлхине çакăн пек
сăмахсем килнĕ:
хушбу, кăркка, сатана, кишĕр, шÿрпе, хăяр, чĕкĕнтĕр тата
ыттисем те.
Пирĕн эрăчченхи
1 пин çуллăх
варринче пирĕн несĕлсем
хунсен йăхĕсем
шутĕнче Китайпа
Монголи çĕршывĕсемпе юнашар
пурăннă. Вĕсем ку
çĕршыври çынсемпе тачă
çыхăнусем тытнă, пĕр- пĕрин
йăли- йĕркисемпе паллашнă. Çав
вăхăтра ĕнтĕ чылай
монголи халăххин сăмаххисем чăваш
чĕлхине кĕрсе юлнă,
чăваш чĕлхине пуянлатнă.
Акă пирĕн пата
килнĕ монголи сăмаххисем:
ĕне, пăру, вăкăр,
тиха, путене, тимĕр,
тырă, пăрçа, пăтă,
паттăр, икерчĕ, турăх, какай тата
ытти сăмахсем те.
Çавăн пекех
чăваш чĕлхине китай
халăххин сăмаххисем те
пуянлатнă. Тĕслĕхрен: çын, шыв, тусан,
мамăк, чăх, уйăх, т ĕнче,
сĕт, сухан, чĕр чун,
ту тата ытти
сăмахсем те. Кун сăр
пуçне, чăваш халăх
тĕррисенче китай çырулăхĕн
иероглифĕсене те курма
пулать. Чăвашсен
тĕрри те, китай
халăххин тĕрри те
пĕр пек ÿкерчĕксемпе пуян.
Çавăн пекех, музыка,
ĕлĕкхи юрă таврашĕсенче те икĕ халăхăн
пĕр пек йенĕсем
пур. Çакăн пек
тĕслĕхсем ĕлĕк- авал пирĕн
несĕлсем (сĕм авалхи
чăвашсем) китай халăххипе тачă
юнашар пурăннине, вĕсем
пĕр- пĕринпе тачă
çыхăну тытнине пĕлтереççĕ.
Куратпăр ĕнтĕ,
чăваш халăхĕн историйĕ
çав тери пуян,
интереслĕ. Пирĕн несĕлсем
ăçта кăна пурăнса
курман, кампа кăна
хутшăнса курман. Кашни
халăхăн хăйĕн чĕлхипе
культури пур. Вăл
çут çанталăк панă
тивлет, тĕнче культурин
уйрăлми пайĕ, унăн
пуянлăхĕ. Чăваш халăхне
çÿле çĕклекенни, ăна
чапа кăлараканни- чăваш
чĕлхипе унăн культури.
Вĕсем чăваш халăх
историне тарăнрах тĕпчем е,
пĕлме пулăшаççĕ. Ана
пĕлни чăваш халăх
вăй-халне хăпартма, унăн
наци мăнаçлăхне чĕртме,
вăйлатма пулăшать. Пирĕн
хальхи ăрусене: çамрăккисене те,
ваттисене те - чăваш
халăхĕн шăпи-ăраскалĕ çине
туллинрех пăхма, нацин
мăнаçлăх туйăмне
çĕклеме пулăшас пулать.
Çавăн пекех чăваш
халăхĕн паттăр ывăл- хĕрĕсене те
пĕлес пулать. Эпир
чăваш халăхĕн пуян
историйĕпе, илемлĕ те
çепĕç чăваш чĕлхипе
тата культурипе мухтанма
тивĕçлĕ!